Urbane šume mogu se definisati kao mreže ili sistemi koji obuhvataju sva šumska područja, skupine drveća i pojedinačna stabla smeštena u urbanim i periurbanim područjima; uključuju stoga šume, ulična stabla, stabla u parkovima i vrtovima te stabla na zapuštenim mestima. Urbane šume čine osnovu zelene infrastrukture, povezujući ruralna i urbana područja te poboljšavajući okolni uticaj grada (FAO, 2017). Briga i upravljanje urbanim šumama naziva se urbano šumarstvo. Urbane šume mogu biti u privatnom ili javnom vlasništvu. Neke gradske šume mogu se nalaziti izvan grada kojem pripadaju.
Sadržaj:
- Definicija urbanih šuma
- Podaci o urbanoj šumi
- Uloga urbanih šuma u ublažavanju klimatskih promena
- Sertifikacija upravljanja urbanim šumama
- Urbane šume na Balkanu
Za razliku od park-šuma, čiji su ekosistemi takođe ostatak divljine, u urbanim šumama često nedostaju pogodnosti poput javnih kupatila, popločanih staza ili ponekad jasnih granica koje su karakteristične za parkove. Urbano i periurbano šumarstvo (UPŠ) takođe se može definisati kao integrisani, interdisciplinarni, participativni i strateški pristup planiranju i upravljanju šumskim resursima u urbanim i periurbanim područjima zbog njihovih ekonomskih, sociokulturnih kao i koristi za okolinu.
Urbane šume u gradu
Praktično gledano, UPŠ može uključivati sadnju drveća gde je ranije nije bilo, poboljšanje postojeće prirodne vegetacije ili usklađivanje urbanog širenja sa zelenim prostorima. Urbani i periurbani šumski resursi, koji uključuju raspršena pojedinačna stabla, male skupine stabala i šume, doprinose zelenoj infrastrukturi, odnosno prirodnim ili inženjerskim ekološkim sistemima koji čuvaju vrednosti i funkcije ekosistema (FAO, 2017).
Područje pristupa UPŠ-a omogućuje spajanje upravljanja pojedinačnim stablima – perspektiva arbokulture – s upravljanjem urbanih zelenih infrastruktura na nivou ekosistema, što uključuje razmatranja kao što su gradska vodoizvorišta, staništa divljih životinja, mogućnosti za spoljašnje rekreacije, pejzažnu arhitekturu, recikliranje komunalnog otpada i korišćenje proizvoda dobijenih iz drveća. U tom smislu, UPŠ predstavlja spoj različitih disciplina: arbokulture, ukrasnog vrtlarstva, šumarstva, pejzažne arhitekture, urbanog planiranja i dizajna, nauci o okolini, itd. (FAO, 2017). Urbane šume imaju važnu ulogu u ekologiji ljudskih staništa na mnogo načina. Osim ulepšavanja urbanog okruženja, pružaju mnoge koristi poput uticaja na klimu i ekonomiju te pružanja skloništa divljim životinjama i prostora za rekreaciju za stanovnike gradova.
Na primer, zahvaljujući svojoj ulozi opskrbe vodom, regulaciji i filtriranju, urbane šume imaju ključnu ulogu u podršci upravljanju vodom u i oko urbanih naselja. Periurbane šume povećavaju opskrbu kvalitetnom vodom, pomažući gradovima da se suoče s rastućim zahtevima za vodom. Grad Njujork je uložio između 1,4 i 1,5 milijardi američkih dolara u projekte za zaštitu vodnih staništa (uključujući poboljšano upravljanje šumama) umesto izgradnje postrojenja za filtriranje koje bi koštalo 6 milijardi dolara za izgradnju i dodatnih 250 miliona dolara godišnje za održavanje. Pomažući u skladištenju vode u tlima, šume povećavaju otpornost na suše, čija učestalost i ozbiljnost se predviđa da će se pogoršati zbog klimatskih promena (FAO, 2016). Više koristi navedeno je u tabeli.
| Gradski problem | Potencijalne koristi urbanog šumarstva |
| Sigurnost hrane | Osiguravaju hranu, čistu vodu i drvo za gorivo |
| Siromaštvo u urbanim područjima | Stvaraju radna mesta i povećavaju prihod. |
| Degradacija tla i pejzaša | Poboljšavaju uslove tla i sprečavaju eroziju |
| Smanjenje biološke raznolikosti | Očuvaju i povećavaju biološku raznolikost |
| Zagađenje vazduha i buka | Uklanjaju zagađivače vazduha i ublažavaju buku |
| Efekat staklene bašte |
Apsorbuju ugljenik i ublažavaju klimatske promene,
poboljšavaju lokalnu klimu i izgrađuju otpornost.
|
| Ekstremni vremenski uslovi | Ublažavaju lokalnu klimu i izgrađuju otpornost |
| Nedostatak energije | Štede energiju kroz zasenjivanje/hlađenje i uzgoj drveta za gorivo |
| Efekat toplotnog ostrva | Hlade izgrađeno okruženje putem hladovine i isparavanja |
| Ograničen pristup zelenom prostoru | Osiguravaju više dostupnog prirodnog i zelenog prostora |
| Javno zdravlje | Poboljšavaju fizičko i mentalno zdravlje stanovnika |
| Poplave | Ublažavaju oticanje atmosferskih voda i smanjuju poplave |
| Ograničene mogućnosti rekreacije | Pružaju mogućnosti za rekreaciju i obrazovanje o prirodi |
| Izloženost | Osiguravaju sklonište |
| Ograničeni vodni resursi | Omogućavaju infiltraciju i ponovnu upotrebu otpadnih voda |
| Nedostatak zajednice i socijalne kohezije |
Postaju karakteristična mesta za i socijalne kohezijeformalne
i neformalne spoljašnje aktivnosti
|
| Tabela 1. Potencijalne koristi urbanog šumarstva (FAO, 2016) | |
Statistički podaci
Nema konsolidiranih podataka o opsegu urbanog šumarstva, ali globalno gledano, oko 20 posto površine svake od svetskih megalopolisa čini urbana šuma. Međutim, prema novoj studiji nagrađenoj Atlasom u časopisu Ecological Modelling, dodatnih 20 posto moglo bi biti pretvoreno u šumu – nešto što bi poboljšalo živote stanovnika. Prema FAO-u (FRA 20206), drveće u urbanim područjima prijavilo je 52 zemlje i teritorija, s ukupnom površinom od 20,3 miliona hektara. Od toga, više od dve trećine (13,8 miliona hektara) nalazi se u Severnoj i Srednjoj Americi, s nešto skromnijim površinama u Evropi (2,77 miliona hektara) i Aziji (2,40 miliona hektara). Površina zemlje prekrivena drvećem u urbanim područjima, prema izveštaju 36 zemalja i teritorija, povećala se za 7,45 miliona hektara između 1990. i 2020. godine, od 9,66 miliona hektara do 17,1 miliona hektara. Došlo je do povećanja u svim regionima, s najvećim u Severnoj i Srednjoj Americi (porast s 7,66 miliona hektara 1990. na 13,8 miliona hektara 2020.), uglavnom u Sjedinjenim Američkim Državama.
Urbane šume u gradu
Urbane šume i klimatske promene
Visoke temperature vazduha tokom razdoblja izrazito vrućeg vremena mogu ozbiljno uticati na ljudsko zdravlje i blagostanje. Gradovi često imaju više temperature vazduha od okolnih ruralnih područja, fenomen koji se naziva „efekat toplotnog ostrva u urbanim područjima“.
Drveće i zelene površine mogu odigrati važnu ulogu u smanjenju negativnog uticaja efekta toplotnog ostrva na urbanu zajednicu, uz pružanje raznolikog niza drugih ekoloških usluga. Kako bi se maksimizovala korist, stvaranje i preuređenje zelenih površina potrebno je uključivati strategije koje prioritetno odabiru vrste drveća koje pružaju najviše hlađenja. Takođe je potrebno osigurati da drveće i zelene površine imaju uslove koji su im potrebni kako bi postigli svoj puni potencijal u pogledu rasta i funkcije. Istraživanje potencijala hlađenja različitih vrsta drveća i tipologija zelenih površina napredovalo je u poslednjim godinama. Primena ovog znanja može pomoći našim gradovima u prilagođavanju promenljivoj klimi.
Urbane šume i sertifikacija upravljanja šumama, iskustva u SAD-u
Urbanizovana područja u Sjedinjenim Američkim Državama su se povećala od 1990-ih, a očekuje se dalji rast. Prepoznavanje održivih praksi urbanog šumarstva ključno je za povećanje socio-ekološke i ekonomske otpornosti gradova. Jedno nedavno specifično istraživanje (Parag i Puneet, 2021) pregledalo je istoriju, teorijske i praktične kapacitete, proceduralne i suštinske detalje postojećih programa koji prepoznaju dobre šumarske prakse u Sjedinjenim Američkim Državama.
Trenutni lokalni sistemi prepoznavanja su ograničeni jer nemaju robustne postupke verifikacije treće strane koji definišu odgovornosti za nepoštovanje standarda urbanog šumarstva. Osim toga, proces standardizacije načela, kriterijuma i pokazatelja nije bio toliko detaljan u tim postojećim urbanim sistemima prepoznavanja kao u tradicionalnim sistemima sertifikacije šuma poput Forest Stewardship Council (FSC) i Sustainable Forestry Initiative (SFI), stoga postoji važna prilika za urbane sisteme koji prepoznaju i promovišu dobre šumarske prakse da uče iz postojećih mehanizama sertifikacije šuma o potencijalima i izazovima s kojima se susreću pri standardizaciji, prepoznavanju i upravljanju verifikacijom.
Urbane šume u gradu
Urbane šume u Balkanu
Pregledavanjem balkanskog regiona, još uvek nema konsolidovanih podataka koji bi pružili doslednu sliku o tome koliko imamo „urbanih šuma“ i u kojem su statusu upravljanja njima. Studija (Gufuric et al., 2011) ukazuje da je urbana šuma u Beogradu suočena s raznim problemima koji trebaju biti rešeni, na primer razvojem političkog okvira za urbano šumarstvo i potrebom za unapređivanje političke svesti o njezinoj važnosti. Važne lekcije mogu se naučiti iz iskustava drugih evropskih gradova poput Freiburga. Neki dodatni podaci pronađeni su u gotovo 300 publikacija vezanih za „urbane šume“ u Sloveniji i Hrvatskoj, koje su proizveli istraživači predvođeni Silvijom Krajter Ostoić (Ostoic et al., 2020)10; no i u tim slučajevima pojavile su se neka osnovna ograničenja – poput službene definicije i shvatanja šta je „urbana šuma“ i njenih zahteva za pravilno upravljanje.
Želja za stvaranjem više urbanih šuma i zelenih područja u zapadnobalkanskim gradovima svakako postoji, a neke organizacije poput Evropskog fonda za Balkan (EFB) aktivno uključuju građane u to: 2020. EFB je promovisao sadnju 400 stabala u šest zapadnobalkanskih prestonica – Beogradu, Skoplju, Prištini, Tirani, Podgorici i Sarajevu, kako bi dokazao da pojedinačnom odgovornošću prema našem ekološkom otisku možemo napraviti razliku na lokalnom i regionalnom nivou, sadnjom novih urbanih šuma.
Cities4Forests je inicijativa koja pomaže gradovima širom sveta da se povežu sa gradskim šumama (poput gradskih stabala i urbanih parkova), obližnjim šumama (poput zelenih koridora i slivova) i udaljenim šumama (poput tropskih i borealnih šuma). Organizacija podstiče gradske vlasti da bolje očuvaju, upravljaju i obnavljaju te šume, pružajući tehničku pomoć za usklađivanje lokalnih politika, deleći znanje i pristupajući aktivnostima međusobnog učenja i komunikacije kako bi zajedno preduzimali mere za ublažavanje klimatskih promena.
Urbane šume u gradu
Mnogi gradovi već na neki način podržavaju šume, čuvajući parkove i prirodna područja tj. stvarajući „zelenu infrastrukturu“ i programe upravljanja slivovima. Međutim, malo gradova ima inicijative koje podržavaju udaljene šume koje su ključne za borbu protiv klimatskih promena. Cities4Forests nastoji to promeniti. Unutar Adria-Balkan regije, jedan od prvih pridruženih članova ove organizacije je Grad Skoplje (Severna Makedonija), koji se već etablirao kao standard za urbanu klimatsku otpornost u zemlji.
Možete saznati više o inicijativi Grada Skoplja na web stranici www.cities4forests.com
Autor teksta: Diego Florian, FSC Global Development GmbH