Za časopis „grenef – građevinarstvo & energetska efikasnost” govori Dušan Lazović d.i.a. Studio Arhitekton
U okviru naše redovne rubrike „Arhitekta jednog grada“, u ovom izdanju časopisa „grenef“ imamo zadovoljstvo da razgovaramo sa Dušanom Lazović iz Vrnjačke Banje.
Vrnjačka Banja, čuvena po svojim termalnim izvorima, ne prestaje da se razvija kao mesto gde tradicija i inovacija koegzistiraju. Studio Arhitekton, pod vođstvom arhitekte Dušana Lazovića, dao je značajan doprinos ovom razvoju, kreirajući projekte koji ne samo da poštuju bogatu arhitektonsku baštinu grada, već i promovišu održivost i zelenu gradnju. U ovom intervjuu istražujemo kako savremene arhitektonske prakse mogu oblikovati budućnost Vrnjačke Banje, ali i kako se kroz njih odražava njena slavna prošlost. U ovom razgovoru, istražujemo ne samo rad studija, već i uticaj arhitektonske kulture na identitet grada.
Budući da se radi o obimnoj temi i da ne želimo naše čitaoce da lišimo zanimljivih činjenica, odlučili smo da ovaj razgovor podelimo u nekoliko delova koji će izlaziti na sedmičnom nivou.
U nastavku teksta možete čitati prvi deo u kome ćemo govoriti o razvoju Vrnjačke Banje kroz istoriju i na koji je način ona uticala na savremene tokove razvoja arhitekture banje.
Arhitekta Franc Vintura krajem XIX veka podnosi predlog i skicu za izgradnju Vrnjačke Banje. Koliko su tadašnja promatranja bila u skladu sa dugoročnim ciljevima i doprinela razvoju?
Istorija Vrnjačke Banje zvanično počinje 1868. godine osnivanjem „Osnovatelnog fundatorskog društva kiselo-vruće vode“ u Vrnjcima. Iste godine završena je kaptaža prva dva izvora tople mineralne vode i počinje izgradnja banjskih objekata, pre svega kupatila, a odmah potom i prvih smeštajnih objekata. Od tog trenutka, pa do današnjih dana, svoj urbanistički, arhitektonski, kulturni, ekonomski ili bilo koji drugi potpis, ostavio je veliki broj znamenitih ljudi, neki manje, neki više poznati široj javnosti. Od Knjaza Miloša, koji je unajmio saksonskog geologa barona Herdera da ispita mineralne izvore u Srbiji (pa tako i vrnjačke mineralne vode), do Pavla Mutavdžića (osnivača fundatorskog društva), preko prvih planova Franca Vintera do čuvenih biveta arhitekte Mihajla Mitrovića itd… Spisak je zaista dug i bila bi nepravda ne pomenuti mnoge od njih, tako da ćemo se zadržati samo na ovom uvodu, a ono što ih sve povezuje je upravo to da njihova tadašnja promatranja i naravno dela koja su iz toga proistekla, i dan danas čine osnovu svih planova oko kojih se grad razvija, što potvrđuje vašu tezu o njihovom doprinosu i dugoročnim ciljevima.
Poseban detalj u tom ranom periodu, u urbanističkom smislu, predstavljala je odluka tadašnjih vlasti da se veliki deo centralnih gradskih parcela otkupi od privatnih vlasnika, formira veliki gradski park (tada po uzoru na čuvene francuske parkove), neregulisano korito Vrnjačke reke koje je vijugalo kroz dolinu ispravi i kanališe velikim kamenim blokovima, a na njenim obalama posade dupli drvoredi lipa. Taj niz odluka, pokazaće se kasnije, bile su presudne u očuvanju banje kao ambijentalne celine.
Čak i danas, linije koje su tada povučene, čine najatraktivniju, i srećom po nas, najzaštićeniju zonu u Vrnjačkoj Banji (Glavni banjski park je čak pod zaštitom republičkih organa). Na taj način, Banja je kroz čitav jedan vek sačuvala svoj najvredniji resurs, kako od eventualnih pogrešnih odluka vlasti ili investitora, tako i od mogućih grešaka ili arhitektonskih hirova nekih naših kolega.
Kako su prve vile i letnjikovci iz 19. veka oblikovali identitet Vrnjačke Banje? Da li biste izdvojili i opisali značaj neke od njih?
Prve vile i letnjikovci iz 19. veka predstavljaju i prve objekte na teritoriji Banje. Zanimljivo je da se naziv „vila” (koji potiče iz Italije i vezivan je za luksuznije objekte, najčešće izvedene u prirodi), u Banji vezuje za sve objekte koji služe za izdavanje. Stručne službe su vršile naravno popis banjskih vila, tako da je na teritoriji Vrnjačke Banje evidentirano preko 100 objekata velike kulturno-istorijske vrednosti, od kojih je većina obuhvaćena i nekim stepenom zaštite.
Od onih koji još uvek odolevaju zubu vremena su npr. vile: „Avala“, „Zdravlje“, „Gradištanac“, „Kosovo“, „Vojvodina“, „Savka“, „Katarina“, „Zora“, „Simić“… Neke su nastale na temelju narodnog graditeljstva, a neke su plod tadašnjih arhitektonskih stilova Evrope. Zanimljivo je da je većina njih vizuelno dokumentovana isključivo preko sačuvanih starih razglednica. Od nabrajanja i analiziranja ovih objekata (što je bio predmet mnogih studija i projekata), možda je važnije pomenuti da su svi oni zajedno, kroz međusobno različite stilove, uspeli da stvore nešto što i danas živi kao pojam i primenjuje se, a to je „banjski stil arhitekture”. I mada je on ponekad različito tumačen od strane arhitekata, zanimljivo je da je i danas aktuelan i da postoji kao ideja vodilja kod projektanata…
Na žalost, zbog načina gradnje i zuba vremena, turbulentne istorije, kao i mnogih drugih faktora, mnogi su promenili svoju namenu, pa i izgled, neki su uklonjeni prilikom gradnje velikih hotela ili su u međuvremenu pretrpeli velike izmene kao recimo Hotel „Sotirović“ u centru grada koji je stihijski i periodično modifikovan do neprepoznatljivosti.
Na žalost, zbog načina gradnje i zuba vremena, turbulentne istorije, kao i mnogih drugih faktora, mnogi su promenili svoju namenu, pa i izgled, neki su uklonjeni prilikom gradnje velikih hotela ili su u međuvremenu pretrpeli velike izmene kao recimo Hotel „Sotirović“ u centru grada koji je stihijski i periodično modifikovan do neprepoznatljivosti.
Takođe, postoje i objekti koji su imali sreće da pripadnu vlasnicima koji prepoznaju njihovu vrednost, pa su tako zadržali svoju primarnu funkciju, a ponekad dobili i novi sjaj. Najsvetliji primer je stari deo novog Hotela „Zepter“, iako izgrađen pre više od 1. veka, čak 5 puta menjao ime (od prvobitnog hotela „Orlovac”, preko„Soldatović”, i „KOOP”, pa sve do „Zvezda”) i isto toliko puta i vlasničku strukturu, ostao je do danas jedan od najreprezentativnijih primera banjske arhitekture i ugostiteljstva, što mu je bila namena od nastanka.
Važno je napomenuti da banjske vile nisu bile vezane samo za vizantijsko-balkanske stilove ili pseudoklasične građevine tipične za tej period. Već krajem 20-ih i početkom 30-ih godina prošlog veka, u Banji se zidaju i prvi objekti „moderne“, kao sto su vile „Hortenzija“, „Blaznavac“, „Ćirić“, „Ljilja, „Ebert“, „Vetka“ „Ideal“, „Njujork“ i druge… Neke od ovih vila i danas predstavljaju bisere moderne arhitekture, i služe kao inspiracija novim generacijama, a i dokaz su jedne idejne otvorenosti i višeslojnosti grada. Zanimljivo je da su se ove vile (koje su u tom trenutku sigurno za većinu posmatrača bile nešto što bi danas možda nazvali hi-tech arhitekturom) savršeno uklopile u banjski ambijent, ni malo ne provocirajući svojim čistim linijama, istaknutim kubusima i ogoljenom estetikom, što je po meni pre svega posledica poštovanja zadatih urbanističko-regulacionih parametara i pravila građenja, koji su omogućili da ovi objekti mogu prirodno i nenametljivo da koegzistiraju sa svojim „rivalima“ u susedstvu.
Da li postoji neki istorijski objekat ili znamenitost u Vrnjačkoj Banji koji vas posebno inspiriše u radu?
Objekti stari 100 i vise godina, kao i čitav ambijent koji ih okružuje, sigurno utiču i ostavljaju traga na proces odlučivanja prilikom projektovanja novih objekata, a da mi toga često i nismo svesni. Nama je iskreno cela Banja kao celina, inspirativno područje za rad.
Kako se Banja razvijala od rimskog izvora do modernih hotelskih kompleksa?
Razvoj Banje u suštini prati razvoj same Srbije. I ne samo razvoj, već i socijalno-društvene okolnosti, tako da se u razvoju Vrnjačke Banje izdvajaju 3 upečatljive faze.
Prva faza obuhvata romantičarske početke krajem 19. veka kroz kaptažu prvih izvora termomineralne vode i izgradnju prvih gostionica i kvartira; otvaranje prve železničke stanice, uređenje banjskog parka i izgradnju zgrade Kupatila početkom 20. veka, kanalisanje korita Vrnjačke reke i sadnju čuvenih banjskih lipa; izgradnja velelepnih vila i hotela, dolazak prvih objekata moderne 30-ih godina… Banja je u tom periodu bila omiljena destinacija za odmor bogatih i viđenijih ljudi onog doba, pa je i turistička ponuda bila prilagođena toj klijenteli. Mnogi stari Vrnjčani ovu fazu opisuju kao zlatno doba Vrnjačke Banje.
Druga faza počinje u godinama posle Drugog svetskog rata kada se potpuno menja struktura gostiju: država šalje pacijente na lečenje, veliki broj ekskluzivnih banjskih objekata nije više u funkciji ili mu se menja namena, veliki broj vila se nacionalizuje i oduzima tadašnjim vlasnicima, da bi 60-ih i 70-ih godina grad polako krenuo u novu fazu razvoja, pre svega izgradnjom velikih hotelskih kompleksa kao što su Hoteli „Fontana“, „Merkur”, „Zvezda”, „Breza”, „Slavija”…
A paralelno sa razvojem hotela, grade se i mnogi javni objekti kao što su banjske bivete mineralne vide, gradski Amfiteatar, Olimpijski bazen, zgrada nove Robne kuće, zgrada Pošte, centralna gradska ulica se pretvara u pešačku zonu – promenadu – povezanu sa glavnim banjskim parkom i crkvenim brdom, čime se zaokružuje centralno banjsko jezgro kao glavna turistička ponuda Banje, što je i danas.
Važno je napomenuti da su tadašnji gradski oci za većinu navedenih objekata angažovali najeminentnije arhitekte tog vremena, tako da je Hotel Brezu projektovao Ivan Antić, zgradu Pošte i hotel Partizanku Ranko Radović, a 4 bivete mineralne vode Mihajlo Mitrović, uključujuci i najpoznatiju – bivetu „Topla voda“ – koja je postala simbol Vrnjačke Banje i motiv većine banjskih razglednica i suvenira, a koja je i meni lično jedna od najdražih zgrada skulpturalne arhitekture u Srbiji… Krajem 80-ih Banja doživljava svoj vrhunac u okviru ove faze sa do sada još neoborenim rekordom od 2 miliona noćenja i organizacijom Igara bez granica 1990. godine.
Treća faza razvoja Banje, koja traje i danas, počinje nakon desetogodišnje stagnacije 90-ih godina, izazvane raspadom Jugoslavije i društvenim promenama koje su to pratile. Veliki državni hoteli polako propadaju, privatni sektor raste i od 2000-te, Banja ulazi u novu fazu razvoja, koja postaje posebno dinamična od 2006. godine, kada obnavljanjem državnosti Srbije, Vrnjačka Banja uz Zlatibor postaje atraktivna turistička destinacija za investicije i ulaganja. Stari hoteli se privatizuju i obnavljaju, grade se novi hoteli sa modernim sadržajima, obnavlja se i rekonstruiše glavni banjski park, proširuje se glavno banjsko šetalište promenada, podižu se nove fontane, otvara se Aqua Park…
A paralelno sa tim dolazi i do ekspanzije stambene arhitekture, pogotovo višeporodične, što postaje predmet mnogih rasprava u stručnim krugovima, kako urbanističkim, tako i u ekonomskim, s obzirom na to da je u pitanju dinamični proces koji ubrzano menja vizuelni identitet grada i njegovu strukturu, a direktno je vezan za privatni kapital u službi ponude/potražnje, koji je jako teško kontrolisati.
Koje su najveće prednosti i izazovi projektovanja u banjskim sredinama?
Najveća prednost projektovanja u banjskoj sredini je što smo okruženi i inspirisani, sa jedne strane prirodom i morfologijom terena, a sa druge bogatim istorijskim nasleđem naših poznatih kolega, koje su tu kroz decenije već ostavile neizbrisiv arhitektonski trag. Ova prednost je istovremeno i veliki izazov.
Kako očuvati autentičnost starih vila u doba modernizacije? Da li ste radili na nekom projektu restauracije?
Moram priznati da je ovo česta tema među arhitektama. Većina starih vila ne samo da ne zadovoljava moderne standarde koje zahteva turizam u 21. veku, već su i u pogledu bezbednosti, mnoge od njih u kritičnom stanju. To je naravno posledica, kako načina gradnje (većina je samo zidana u masivnom sistemu, bez armirano-betonskih elemenata, neki samo od drveta), tako i višedecenijskog nemara, često praćenim nerešenim imovinsko-pravnim odnosima nastalim nacionalizacijom, a kasnije i restitucijom istih.
Restauracija ovih objekata je u nekim slučajevima i tehnički gotovo neizvodljiva, tako da je Zavod za zaštitu spomenika kulture iz Kraljeva (koji je zadužen za većinu banjskih vila) u poslednje vreme pokazao više razumevanja za neke predloge arhitekata, pa je recimo prilikom izgradnje novog hotela Merkur Palace, dozvolio projektantima kompletno rušenje dotrajale vile Splendor, uz obavezu izgradnje identične takve na istom mestu (naravno u novom sistemu gradnje).
Naš biro je 2009. godine radio na dogradnji i rekonstrukciji vile „Savka“. Intervencija se ogledala u proširenju restorana i terasa koje smo kliznim staklenim panelima potpuno otvorili ka vizurama glavnog banjskog parka, ostavljajući nadzemne etaže u duhu stare arhitekture.