Laboratorija za ispitivanje materijala u kulturnom nasleđu na Tehnološkom fakultetu u Novom Sadu osnovana je kao odgovor na potrebe savremene konzervacije i restauracije kulturnog nasleđa, koje se zasnivaju na naprednim naučnim metodama i sofisticiranoj opremi u svim fazama zaštite.
Laboratorija je rezultat multidisciplinarnog naučnog pristupa i dugogodišnje saradnje Tehnološkog fakulteta u Novom Sadu sa institucijama zaštite nasleđa, pre svega Pokrajinskim zavodom za zaštitu spomenika kulture Petrovaradin i Galerijom Matice srpske.
OPREMA I DELATNOST
Laboratorija je razvijena i opremljena u proteklih 10 godina, zahvaljujući saradnji sa privredom i radu na brojnim evropskim i domaćim projektima kojima je rukovodila prof. dr Jonjaua Ranogajec. Na početku je postojalo znanje u oblasti razvoja i degradacije materijala, ali je tim Laboratorije, predvođen idejom, energijom i entuzijazmom prof. Ranogajec 2009. godine, sa svega nekoliko aparata ušao u oblast kulturnog nasleđa, da bi danas imali moderno opremljenu mobilnu laboratoriju, koja se i dalje kontinuirano razvija. Osim specifične ekspertize, Laboratoriju izdvaja i rad na modernim prenosnim uređajima, što omogućava da se na licu mesta identifikuju problemi i dobiju odgovori bez uzorkovanja i dodatnog oštećenja istorijskog materijala koji je često od neprocenjive vrednosti, posebno kada govorimo o slikama i umetničkim delima.
Foto: Ispitivanja umetničkih dela u Laboratoriji
Tim Laboratorije je izrazito multidisciplinaran (inženjerstvo materijala, fizika, mikrobiologija, inženjerski menadžment, prehrambeno inženjerstvo), a ispitivanja kojima rukovodi Laboratorija obuhvataju detaljnu analizu materijala, utvrđivanje dijagnostike stanja, uzroka, mehanizama i stepena degradacije, uz davanje preporuke za optimalne postupke sanacije, konzervacije i restauracije.
Foto: Delatnost ispitivanja u Laboratoriji
EDUKACIJA
Saradnja Laboratorije sa institucijama zaštite kulturnog nasleđa dovela je i do pokretanja novog predmeta Materijali u zaštiti kulturnog nasleđa na master studijama Tehnološkog fakulteta.
Takođe, Laboratorija je od 2017. do 2019. godine potpuno besplatno organizovala i realizovala projekat Škola ispitivanja materijala u kulturnom nasleđu sa ciljem edukacije i postizanja što boljeg razumevanja sa svim strukama koje učestvuju u procesima zaštite. Laboratorija je za uspešno izveden prvi u nizu ovih edukativnih projekata, koji je realizovan sa kolegama iz oblasti konzervacije tokom 2017. godine, dobila Godišnju nagradu Društva konzervatora Srbije, što je za tim Laboratorije predstavljalo posebnu čast i priznanje za trud u polju edukacije profesionalaca.
Ovaj vid edukacije prepoznat je i od strane kompanije Baumit Srbija doo. koja je 2019. godine podržala ovaj projekat regionalnog karaktera.
Foto: Škola ispitivanja materijala u kulturnom nasleđu, sa terena
RAZVOJ NOVIH FUNKCIONALNIH MATERIJALA
Laboratorija razvija nove multifunkcionalne materijale za čišćenje i zaštitu fasada istorijskih objekata i modernih građevina. Jedan od takvih materijala sa funkcijom samočišćenja je zaštitna fotokatalitička suspenzija, razvijena u okviru evropskog projekta FP7 HEROMAT, koja je danas uspešno primenjena na većem broju istorijskih i modernih građevina.
Ovaj materijal, efikasan u borbi protiv prljanja fasadnih površina od atmosferskih onečišćenja i prašine, je istovremeno potpuno transparentan, tako da je u saradnji sa organizacijom Lančana reakcija primenjen na više murala oslikanih na stambenim zgradama u Novom Sadu, kako bi se muralima produžio vek trajanja i intenzitet boja. Pored ovog zaštitnog materijala, tim laboratorije razvio je i sisteme za desalinaciju na bazi mineralnih pulpi i/ili bio-čišćenja, kao i niz materijala koji su dizajnirani na osnovu specifičnih potreba i dijagnostike stanja materijala brojnih istorijskih objekata.
Foto: Zaštita Remedovog murala
UČEŠĆE NA ZNAČAJNIM PROJEKTIMA U PROTEKLOM PERIODU
Laboratorija je vršila in-situ kontrolu radova na čišćenju, konsolidaciji i zaštiti fasade zgrade Vlade i Skupštine Vojvodine, što je uključivalo snimanja na terenu i utvrđivanja adekvatnosti i efikasnosti sprovedenih tretmana našom mobilnom opremom.
Sami radovi na sanaciji izvođeni su na osnovu prethodnih obimnih naučnih istraživanja koje je Laboratorija uradila tokom 2017. godine, koji su uključivali detaljnu dijagnostiku stanja materijala i prisutnih onečišćenja, zatim niz eksperimenata i komparativnih analiza tehnika i sredstava za čišćenje, konsolidaciju i zaštitu, sa probama u laboratoriji i na terenu.
Tokom 2020. godine tim Laboratorije je istu metodologiju primenio za ispitivanja i pripremu elaborata za utvrđivanje tehnologije čišćenja, konsolidacije i zaštite fasade Srpskog narodnog pozorišta, koje će biti čišćeno u sklopu priprema Novog Sada za Evropsku prestonicu kulture 2022.
Foto: MoDeCo2000
Pored ovih projekata Laboratorija je aktivna u ispitivanju različitih materijala i objekata nepokretnog i pokretnog kulturnog nasleđa od antičkih mozaika, preko živopisa Manastira Krušedol i Manastira Bođani, pa sve do dizajna kompatibilnih materijala za sanaciju srednjevekovne tvrđave i Franjevačkog samostana u Baču u okviru projekta „Vekovi Bača“, kojim uspešno rukovodi Pokrajinski zavod za zaštitu spomenika kulture. Projekat „Vekovi Bača“ je za holistički pristup konzervaciji i edukaciji dobio 2018. godine Nagradu Evropa Nostra – najprestižniju evropsku nagradu u oblasti konzervacije kulturnog nasleđa.
U pogledu pokretnog kulturnog nasleđa, naročit izazov predstavljalo je ispitivanje i utvrđivanje slikarskih tehnologija Legata Petra Lubarde (Spomenik park Šumarice, Kragujevac), slika Milana Konjovića, portreta Grofa Andraša Hadika i velikog broja drugih istorijskih i modernih umetničkih dela.
Ispitivanja kalupa za livenje iz bronzanog doba i fudbalske lopte sa potpisima igrača sa utakmice Zvezda – Bari, samo su neki od materijala ispitani u našoj u Laboratoriji.
AKTUELNI PROJEKTI
Tim Laboratorije trenutno učestvuje na više naučnih projekata od kojih je u naročito značajan projekat dizajna maltera za konzervaciju lokaliteta Rimskog limesa na Dunavu u Srbiji – MoDeCo2000, finansiran u okviru programa PROMIS Fonda za nauku Republike Srbije. Naučni izazov sa kojim se projekat susreće je otkrivanje zaboravljenih znanja o građevinskim materijalima i tehnologijama koje su korišćene u rimskom periodu na teritoriji današnje Srbije, sa ciljem projektovanja kompatibilnih sistema za konzervaciju i mere zaštite za očuvanje dobra za koje se nadamo da će se uskoro naći na UNESCO listi svetskog kulturnog nasleđa.
Foto: Istraživački radovi na portretu grofa Andraša Hadika
Pored kulturnog nasleđa, tim Laboratorije sarađuje sa privredom u rešavanju problema i razvoju unapređenja u keramičkoj i cementnoj industriji, kao i u nalaženju alternativnih načina upotrebe industrijskih nusproizvoda. Jedan od projekata na kojem tim trenutno učestvuje bavi se valorizacijom, evaluacijom i upotrebom crvenog mulja (nusprodukt proizvodnje alumine) čije odlaganje predstavlja značajan problem za životnu sredinu. U pitanju je projekat RIS-RESTORE – Evaluation of Red Mud Tailings in the ESEE region, kojim rukovodi ZAG iz Slovenije, a koji je finansiran od strane Evropske unije u okviru Eit Raw Materials, Horizon 2020.
Tim Laboratorije, pored učešća u nastavnom i naučnom procesu, uvek entuzijastično pristupa korišćenju kapaciteta mobilne opreme i ekspertize tima za in-situ istraživanja u kulturnom nasleđu primenom naučnih metoda i radujemo se što ovakav pristup saradnje nauke i prakse polako postaje standard u zaštiti spomenika kulture.
Ovakva saradnja omogućava konzervatorima i izvođačima radova da dobiju pouzdane i naučno zasnovane odgovore na brojne probleme i dileme u pogledu čišćenja, konzervacije i zaštite istorijskih materijala. Laboratoriji takvi projekti pružaju priliku da kontinuirano unapređuje svoje kompetencije, jer je svaki projekat po nečemu specifičan i naše znanje se nadograđuje, a posebno je uzbudljivo što svaki spomenik „priča svoju istorijsku priču“ koju otkrivamo kroz analize rezultata dobijenih snimanjima na terenu i u laboratoriji.
Autori teksta: Tim Laboratorije za ispitivanje materijala u kulturnom nasleđu, Tehnološki fakultet Novi Sad, Doc. dr S. Vučetić, Rukovodilac Labaratorije
